اندیشه 22 - همسخن

اندیشه 22

رضوان السید
رضوان نایف السید احمد مشهور به رضوان السید در سال 1949 در لبنان بدنیا آمد و در سال 1970 از دانشگاه الازهر مصر فارغ التحصیل شد و در 1977 دکترای‏ فلسفهء خود را از دانشگاه توبینگن آلمان دریافت کرد. او از 1970 به بعد استاد مباحث اسلامی در دانشگاه لبنان است. رسالهء دکتری وی دربارهء «ابن اشعث و جماعة القراء» است.او سر دبیر مجله الاجتهاد و دارای تألیفات، تحقیقات و ترجمه‏های متعددی‏ است.
رضوان السید یکی از اساتید دانشگاه‌های لبنان ویکی از اندیشمندان جهان عرب و نام آشنا در جهان اسلام است که دیدگاه‌های متفاوتی در زمینه اسلام سیاسی و اسلام معاصر دارد.
آثار رضوان السید
تألیفات وی عبارتند از

1. الامة والجماعة والسلطة، بیروت، 1987 / 1985م.

2. مفاهیم الجماعات فی الاسلام، بیروت، 1984 / 1995م.

3. الاسلام المعاصر، بیروت، 1987م.

4. الجماعة والمجتمع والدولة: سلطة الایدیولوجیا فی المجال السیاسی العربی الاسلامی، بیروت، 1997م.

5. سیاسیات الاسلام المعاصر: مراجعات ومتابعات، بیروت، 1997م.

6. البغی و الخروج:دراسه فی احکام المعارضه و الثورة فی الفقه الاسلامی (یک بررسی در احکام مبارزه و انقلاب در فقه اسلامی، 2004م).

7. الاعتزال فی الفتنة: دراسة فی الآثار العقائدیة والسیاسیة للحرب الاهلیة فی الاسلام، 2004م.

8. محمد النفس الزکیة وکتابه فی السیرة: الثورة وبرامج الثوار فی النصف الاول من القرن الثانی الهجری، 2004م.

9. وقعة فخ وخبر یحیی بن عبد الله، 2004م.سیرة الموید بالله. تحقیق مع دراسة فی فکره، 2004م.

10. مجموعه ای از کتبی که مورد تصحیح او قرار گرفته است مثل تصحیح الاشراف فی اختلاف الفقهاء للقاضی عبد الوهاب المالکی، 2004م، تصحیح انساب الاشراف للبلاذری، بخش دولت اموی از خلافت سلیمان عبد الملک بن مروان تا سقوط او، 2004م، تصحیح نصیحة الملوک از ماوردی، 2004م.

11. ثورة ابن الاشعث والقراء، دراسة فی التاریخ الدینی والاجتماعی للعصر الاموی المبکر. پایان نامه دکترا به زبان آلمانی، فرایبورگ، 1978م.

12. الاسد والغواص، بیروت، 1979 و 1993م.

13. المسالة الثقافیة فی العالم العربی / الاسلامی، با همکاری احمد برقاوی، دمشق: دارالفکر، 1998م.

14. جوانب من الدراسات الاسلامیة الحدیثة، نشر الفنک، الدار البیضاء، 1999م.

15. ازمة الفکر السیاسی العربی، با همکاری عبد الله بلقزیز، دمشق: دارالفکر، 2000م.

16. بردة النبی: الدین والسیاسة فی ایران، ترجمة لکتاب روی متحدة الصادر عام 1985م. نشر المجلس الاعلی للثقافة بمصر، المشروع القومی للترجمة، القاهرة، 2003م.

17. مسالة الحضارة والعلاقة بین الحضارات لدی المثقفین المسلمین فی الازمنة الحدیثة، ابو ظبی: مرکز الامارات للدراسات والبحوث الاستراتیجیة، 2003م.

18. الصراع علی الاسلام: الاصولیة والاصلاح والسیاسات الدولیة، بیروت: دار الکتاب العربی، 2004م.

19. مقالة فی الاصلاح السیاسی العربی، بیروت: دار النهار، 2004م.

20. مقالات در روزنامه های الحیاة، شرق الاوسط و مجلات الفکر الاسلامی، التسامح، منبر الحوار، الاجتهاد و المستقبل العربی.

21. معروف‏ترین اثر وی کتاب کم حجم اما بسیار جدی وی درباب کشاکش سنت وتجدد است با نام «اسلام سیاسی در کشاکش هویت و تجدد». این کتاب به زبان فارسی نیز برگردانده شده است .

مراحل گفتمانِ اسلامی در پاسخ به چالش‌های یک قرن
(نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم تا پایان نیمه‌ی اول قرن بیستم)

طرح‏ بدیل‏های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مسلمانان در برابر غرب از نیمه دوم قرن 19‏

در آن دوره، دو امر مسلم انگاشته، بر ذهن و عقل همه روشنفکران و سیاسی‌های مسلمان، سیطره یافته بود:

1-غرب مساوی با پیشرفت و تمدن است؛

2- غرب تنها ابزاری که برای تعامل مثبت یا منفی با آن برای مسلمانان باقی می‌ماند، ابزاری برای پیوستن به آن و یا در صورت نبود امکان ارتباط و گفت‌وگو، به عنوان یک سلاح برای رویاریی با آن؛

تلاش برای ایجاد هم‌سازی میان ارزش‌های اساسی اسلام و ارزش‌های اساسی تمدن جدید آغاز شد. در زمینه سیاست و نظام حکومتی، تلاشی برای نشان دادن تشابه بین شورای اسلامی و دمکراسی غربی انجام گرفت.

تأکید بر نظام اخلاقی روشن و شفاف اسلام که بر منظومه‌های اخلاقی متعفن غربی، امتیاز دارد و تأکید بر اینکه اسلام دارای عناصر پیشرفت‌زایی است که از دارایی‌های غربِ متمدن و پیشرفته برتر است، اما سبب پس‌ماندگی مسلمانان و پیشرفت غربی‌ها، این است که مسلمانان ارزش‌ها و اصول برجسته دین خود را رها کردند. از این رو، چاره‌ای جز تمسک دوباره به امور رها شده ندارند

این اصول وانهاده و فراموش شده، در حقیقت همان اصولی است که در غرب جدید برقرار و رایج است و علة‌العلل گام‌های محکمی که غرب و غربیان داشته‌اند همین است از این رو، در دوره‌ی محمّد عبده، جمله‌ای رواج یافت که گوینده نخست آن روشن نیست. آن جمله این بود که در غرب، اسلام هست ولی مسلمان نیست و در شرق مسلمان هست، ولی از اسلام خبری نیست.

تصویر از غرب و اسلام، دو روی دیگر نیز داشت که مربوط به نگرش غرب به اسلام و نگرش مسلمانان به تاریخ پیشرفت غربی می‌شد.

تصویر غرب از اسلام:

شرق‌شناسی در این دوران در آغاز شکوفایی خود بود و دیدگاه آن نسبت به اسلام و شرق در حال شکل‌گیری بود. این دیدگاه به گونه‌ای نبود که نخبگان مسلمان می‌پسندیدند.

پاسخ مسلمانان: دفاع از آموزه‏های اسلام

از این رو، گفتمانی شکل‌گرفت که به دفاع از اسلام و پاسخ به اندیشه‌های منفی غربیان درباره‌ی اسلام و مسلمانان پرداخت. کتاب‌هایی در دفاع از عقیده قضا و قدر در اسلام، و تبیین موضع اسلام درباره بردگی و مباحثی در باب نبودِ ارتباط میان عقب‌ماندگی مسلمانان و ارزش‌های جاودانه اسلام نگاشته شد.

پاسخ‌های سید‌جمال به دهری‌ها و داروینیست‌ها و پاسخ‌های محمّد عبده به هانوتو و رنان و فرح اَنطون و نیز تألیفات احمد شفیق، احمد فتحی الجسر، کواکبی، العظم و رشیدرضا، در روشن‌کردن موضع اسلام نسبت به مسایل حکومت، فلسفه، علم و پیشرفت، در این راستا عرضه شدند.

روی دیگر تصویر یاد‌شده، روشن‌کردن پیشرو بودن اسلام در مقایسه با مسیحیت و ضرورت ‌نداشتن کنارزدن اسلام از زندگی عمومی برای رسیدن به پیشرفت و عقلانیت بود؛ زیرا اسلام برخلاف مسیحیت که در تاریخ جدید اروپا کنار گذاشته شده، همواره پیشتاز و مشوق علم و پیشرفت بوده است و افزون بر این، دارای کلیسا و یا دستگاه کاهنانه و متحجری نیست که از بروز اندیشه‌ها جلوگیری کند؛ چنان که مسیحیت در اروپای قرون میانه می‌کرد.

برآیند همه این تلاش‌ها در عرصه گفتمان اسلامی تا پایان جنگ جهانی اول، این بود که اسلام منادی تمدن و پیشرفت –درست به همان شکل اروپایی‌اش- است، و جز در زمینه‌ی سیاسی–نظامی -که نمود آن استعمار مسلمانان به وسیله‌ی اروپایی‌ها بود– مشکلی میان مسلمانان و غرب، وجود ندارد. بنابر این، هنگامی که غربی‌ها از سرزمین مسلمانان خارج شوند، خود مسلمانان تمدن غربی را با همه ابعادش پیاده خواهند کرد؛ زیرا این تمدن مقتضای اسلام و جوهر حقیقی آن است

نقد:

أ. اگر در گفتمان اسلامی این مقطع تاریخی، مطابق اعتراف رضوان السید توجه به این مطلب وجود داشت که پیشرفت و تمدن اسلامی بر خلاف غرب مبتنی بر اسلام است (بر خلاف غرب که تمدن خود را با گسست از کلیسا بنیان نهاد) قهراً عناصر ضد اسلامی تمدن غرب که تنها در چهره استعماری آن خلاصه نمی‏شود بلکه مادیگرائی و سودجوئی آن هم مربوط می‏شود، در این صورت عناصر پیشرفت در نگاه مسلمین همان عناصر پیشرفت غربی نبوده است.

ب. به علاوه با مطالعه جریانات تجدد در دنیای اسلام معلوم می‏شود که معمولاً غرب‏گرایان چنین باوری را بسط می‏دادند

ج. برای اثبات هر دو مدعا شواهد عینی فراوانی وجود دارد.

سید جمال کتاب «نیچریه» را به هدف مقابله با طبیعت‏گرایی که ملازم با انکار الوهیت بود، نوشت. سید در این کتاب بر شخصیت‏های برجسته تمدن جدید غرب از قبیل ولتر و روسو می‏تازد که آنها «قبر اپیکور کلبی را نبش کرده عظام بالیه ناتورالیسمی را احیاء نمودند و تکالیف را برانداختند و تخم اباحت و اشتراک را کاشتند و آداب و رسوم را خرافات انگاشتند و ادیان را اختراعیات انسان ناقص‏العقل پنداشتند و جهراً به انکار الوهیت و تشنیع انبیاء پرداختند».⁽⁾

او سه مذهب سوسیالیسم، کمونیسم و نهیلیسم را به علت آن‏که هدف هر سه نفی مبادی متافیزیکی و توجه تام به طبیعت و مادیگرایی است، به یکسان محکوم می‏کند. سخنان صریح سید در کتاب «نیچریه» درباره اندیشه‏های الحادی تجدد و دنیای غرب، این کتاب را به تعبیر مرحوم عنایت، مهمترین ونغزترین اثر سید قرار داده است.

او تمدن غرب را تمدنی جهانی و گریزناپذیر نمی‏داند تا هیچ چاره‏ای از ورود به مدرنیته نبیند، بلکه آن را تمدنی برای غرب و مربوط به همان کشورهایی ارزیابی می‏کند که در آن پدید آمد «... کلُّ ما یسمّونه تمدّناً وهو فی الحقیقة تمدنٌ للبلاد الّتی نشأ فیها علی النظام الطبیعة و سیر الأجتماع الأنسانی». (هر آنچه را که با نام تمدن یاد می‏کنند در واقع تمدن همان سرزمین‏هائی است که مطابق نظام طبیعت و حرکت جامعه انسانی در آن به وجود آمده‏اند.) العروة الوثقى، ص 18.

علوم و آثاری که از تجدد برخاسته است و روش بهره‏گیری از آنان، یکسره مورد قبول سید جمال‏الدین نبود بلکه او از سوء بهره‏گیری این علوم و پیامدهای آن می‏نالد: «والعلوم الجدیدة لسوء استعمالها رأینا ما رأینا من آثارها»⁽⁾ (و علوم جدید به دلیل کاربرد سوئی که داشته‏اند دیدیم که چه پیامدهائی را ببار آوردند).

شیخ محمد عبده در نقد و ارزیابی تمدن غربی ورود لازم و بایسته‏ای نداشته است. به نظر می‏رسد تلقی او از تمدن غربی مشابه تلقی سید جمال و سایر اسلام‏گرایان نهضت بیداری اسلامی باشد یعنی با حذف جنبه استعماری آن، و حذف ضدیت با اسلام و ارزش‏های دینی، این تمدن تمدنی پیشرفته و قابل الگوبرداری است: «و اردنا لبلادنا اصلاحاً و تقدماً کتقدم الاوروبیین فی طریق الحریة» (و ما خواستار اصلاح و پیشرفتی برای جوامع خود هستیم که غرب در راه آزادی بدست آورد).

رشید رضا غرب پیشرفته علمی را مورد تحسین قرار داده و قابل اقتباس امت اسلامی می‏داند. او بر خلاف علماء الأزهر که در مقابل علوم غربی موضعی خصمانه گرفتند و صرفاً به علوم شرعی اکتفاء نمودند، موضعی ایجابی و گاه افراطی داشت. او این علوم را اساس تمدن پیشرفته تلقی می‏کند که چاره‏ای از اقتباس آن نیست، بلکه گامی فراتر، تلاش می‏کند بین علوم جدید و اسلام توفیق ایجاد نماید اما در عین حال تمدن غرب را تمدنی مادی می‏داند.

به نظر می‏رسد که رشید رضا بین علم غربی و تمدن غرب به عنوان یک مجموعه کامل و تاریخی تفکیک قائل است. او از علوم غربی که زمینه پیشرفت را فراهم آورد استقبال می‏کند اما از تمدن و مادیت فرهنگ غرب برحذر می‏دارد و در مقابل تنها اسلام را باعث حیات مشرق زمین و مایه نجات مغرب زمین می‏داند. او می‏گوید که مدنیت فقط با فضیلت باقی می‏ماند و فضیلت تنها بوسیله دین محقق می‏شود و در بین ادیان، تنها اسلام است که با علم و مدنیت هماهنگ است.

رضوان السید می‏گوید در دهه‌ی 20 و 30 قرن بیستم، فضای فرهنگی و سیاسی، برای پیاده کردن این دیدگاه فراهم آمد که اسلام منادی همان پیشرفت و تمدنی است که در غرب وجود دارد؛ زیرا:

1. شکل سنتی جغرافیای فراگیر بلاد اسلامی با سقوط دولت عثمانی و سپس سقوط نمادِ ایدئولوژیک تاریخی آن، با انحلال رسمی «خلافت» به دست مصطفی کمال در سال 1924م، از بین رفته بود

2. هم زمان با رواج ایده رییس‌جمهور آمریکا «ویلسون» مبنی بر ایجاد تشکل‌های ملی در سطح جهانی، با دعوت به حق ملت‌ها در تعیین سرنوشت‌شان بود.

شکل‏گیری دولت‌های میهنی و ملی و پیدایش مرزهای جدید و سازمان‌ها و نهادهای داخلی که مشابه پیمان‌ها و قوانین اساسی و معاهدات [کشورهای پیشرفته] بود. الگوی برتر این سازمان‌ها –در دو سطح ملی و قانون‌گذاری- فرانسه، سوییس و انگلستان و یا مخلوطی از این کشورها بود.

همسخن ::: چهارشنبه 93/3/21::: ساعت 7:2 عصر

حواشی وارده: حاشیه

لیست کل یادداشت های این وبلاگ