توضیح سه جریان اصلی

1- جریان غرب‏گرا

هر چند ممکن است جریان غرب‏گرا به وجه استعماری غرب معترض بوده و حتی جنبش‏هایی را برای رهایی کشور خود از وابستگی سیاسی به غرب و اشغال نظامی آنها به وجود آورده باشند، اما در تحقق جامعه آرمانی خود از جهت اهداف، اصول و روش‏ها، مدلی جز آنچه در غرب دیده‏اند، نداشتند.

آنها به نوعی در پی غربی کردن جامعه، فرهنگ و معرفت بوده‏اند.

به تعبییر حمید عنایت، در نوشته‏های جریان پیروی از تمدن غربی «همواره احساسی از مهر و کین آمیخته بهم در حق غرب آشکار است، مهر به فرهنگ غربی و کین به ستم استعمار غربی»

ویژگیهای جریان غرب‏گرا

خطوط کلی نخستین جریان غرب‏گرائی در دنیای عرب:

   الف) تأکید بر زبان به ویژه عربیت و ناسیونالیسم عربی در دنیای اسلام به عنوان عامل وحدت بخش، به جای تأکید بر دین؛

   ب) تأثیر پذیری شدید از فلسفه‏های مدرنیته و پست مدرن

   ج) تفسیر عقلی (عقل مدرن) و تجربی از آموزه‏های دینی؛

   د) الگو دانستن نسخه غرب، اخذ تمدن غربی و عدم احساس خطر از آن؛

   هـ) جدائی دین از سیاست.

 و) عقب‏نشینی از باورهای دینی به نفع تجدد در مواجهه و تقابل دین و تجدد.

     این رویکرد نگران دین و سنت اسلامی نیست تا در چالشهای فکری و تمدنی به مقایسه، سنجش و توزین دست زند بلکه تنها نسخه پویائی جامعه و کمال آن را در پیروی محض از فرهنگ و تمدن غرب می‏داند

  ز) در آثار و نوشته‏هایی که از متجددین و غرب‏گرایان مسلمان باقی مانده است، استناد یا استدلال به متون دینی و یا تفسیر و قرائت خاصی از آن کمتر مشاهده می‏شود.

2- جریان اسلام‏گرا

‏در مقابل غربگرائی، همواره رویکرد دومی وجود داشت که از درون حوزه تفکر اسلامی پدید آمده نگران میراث گذشته و اندیشه و هویت جامعه اسلامی بود.

این رویکرد، دین را امری شخصی یا سطحی نمی‏دانست بلکه خواهان بازگشت به دین، احیاء دین و پیرایش آن بوده است.

رویکردی که در مقابل غرب، فرهنگ و ارزشهای آن می‏ایستد اما علم و تکنولوژی و پیشرفتهای غربیان را می‏ستاید و از تمدن آن به تناسب فرهنگ خود، عناصری را گزینش می‏کند.

 رویکرد فوق خود جبهه بزرگی را تشکیل می‏دهد که مراتب بیداری، دقت، واقع‏بینی و جانبداری آن از فرهنگ و معرفت دینی در مقابل غرب متفاوت بوده و تفاوت خود را در اهداف، سیاستها و برنامه‏ها بر جای گذاشته است.

در دنیای اسلام شخصیت های برجسته ای این جریان را نشان می دهد

 سید جمال‏الدین اسد آبادی و شیخ‏محمد عبده در رأس این رویکرد در مصر قرار دارند.

سلفیون مصر و در رأس آنها رشید رضا پافشاری بیشتری در بازگشت به «سلف ‏صالح» و ستیز با غرب از خود نشان می‏دهند و جبهه بزرگ اخوان‏المسلمین را به وجود می‏آورند که اسلام حکومتی و سیاسی از مهمترین دغدغه‏های آنها بوده است.

ویژگی‏های جریان اسلام‏گرا 

. برخی از ویژگیهای این رویکرد را می‏توان به شرح ذیل بیان کرد:

   الف. یگانگی ملتهای مسلمان در برابر خطر سیاسی و فرهنگی غرب»؛

   ب. «پیرایش عقائد مسلمانان از خرافات و تاریک اندیشی و بازگشت به شیوه سلف صالح»؛

   ج. «هماهنگ کردن رهنمودهای دین با موازین عقل و مقتضیات جهان نو» و ضرورت اجتهاد در اندیشه دینی و تفسیر قرآن جهت سازگاری با علم و تمدن معاصر؛

   د. تکوین بیداری اسلامی و جنبش آزادی‏ خواهی در اواخر قرن 13 هجری

3- جریان تجدد دینی

رویکرد سومی که بازتابی از موج تجدّد را در بسیاری از کشورهای اسلامی نشان می‏دهد، رویکردی است که با فرض پذیرش میراث اسلامی، مدعی تجدد در تراث و نوگرائی در اندیشه دینی است،

جریانی که به صورت بنیادی و گسترده و تحت تأثیر شخصیت‏ها و اندیشه‏های معرفت شناختی و فلسفی دنیای غرب، به بازخوانی و به تعبیر خود بازسازی اسلام و میراث اسلامی دست می‏زند.

رضوان جودت نویسنده و محقق سوری در کتاب «سؤال التجدید فی الخطاب الاسلامی المعاصر» ناشر: دارالمدار الاسلامی سال نشر: 2004 م، در فصل نخست با عنوان «اسلام معاصر و پرسمان نواندیشی» ابتدا تاریخچه مفهوم «التجدید» و دیرینه تاریخی آن توضیح داده می گوید: در دوران جدید، نخست امین الخولی با کتاب «التجدید فی الدین» در سال 1933م و وحید الدین خان (پاکستانی) در سال 1978 با کتاب «تجدید علوم الدین» به موضوع تجدید اندیشه دینی اهتمام گماردند.

این رویکرد به کلی چشم از دین نمی‏پوشد و آشکارا غرب را کعبه آمال خود قرار نمی‏دهد اما در موازین معرفتی و اجتماعی وامدار تفکر غربی بوده یا متأثر از آن است لذا عصری کردن دین و نوگرایی در اندیشه دینی را با اسلوب جدیدی پی می‏گیرد؛

نه صراحت رویکرد نخست را در شعار غرب‏گرایی و دین‏زدائی دارد و نه مانند رویکرد دوم، در چارچوب اصول و روشهای مقبول دینی به دفاع از دین می‏پردازد؛

 میراث اسلامی را امری تاریخی و تمدنی دانسته مدعی بازسازی آن به تناسب نیازهای عصری است. در این رویکرد دین فاقد زبان گویائی از خود و حتی فاقد ذات تلقی می‏شود و تنها شرائط تمدنی و تفاسیر متفاوت یا متعارض است که به تناسب شرائط فوق، اندیشه دینی را پدید می‏آورد

ویژگی‏های جریان تجدد دینی

مهمترین ممیزات این رویکرد را می‏توان به شرح ذیل بیان داشت:

 الف. نقد سنّت و میراث اسلامی با بهره‏گیری از مبانی فکری و فلسفی مدرن بخصوص نگاه هرمنوتیکی و به هدف تفسیر و بازسازی اندیشه دینی به تناسب دنیای نوین؛ لذا در این رویکرد، روشهای سنتی فهم نصوص دینی اعتبار خود را از دست داده و جای خود را به روشهای معرفت‏شناختی مدرنیته می‏سپارند؛

جریان تجددگرای دینی تلاش می‌کند دین را با علم مدرن و عقلانیت امروز، هم‌خوان و هم‌گرا و سازگار نشان دهد.

درواقع، غالب طرفداران این جریان، عقل امروز بشری و علم مدرن را اصل گرفته و مقوله دین را با آن می‌سنجند و درصدد مدرن‌ساختن دین هستند.

قرائتی از دین ارائه می‌کنند تا به عقل مدرن نزدیک شود. به‌عنوان مثال، مهندس بازرگان با تفسیر علم‌گرایانه، درصدد تبیین آموزه‌هایی دینی بر می‌آید و حتی احکام طهارت را نیز با همین دیدگاه در کتاب «مطهرات در اسلام» مورد بحث قرار می‌دهد.

در فهم سنتی از دین، تردیدآفرینی می‌کنند و در جاهایی آن را کم‌ارزش می‌شمارند. حاملان اندیشه سنتی دینی را مورد انتقاد خود قرار می‌دهند و گاهی آن‌ها را تخطئه می‌کنند که روحانیت، بالاترین مصداق آن است.

ب. اندیشه‏های این رویکرد در حوزه‏های گسترده دینی نظام‏وار بوده و تلاش می‏کند تا مجموعه‏ای بهم مربوط را در حوزه‏های فلسفی، معرفت­شناختی، کلامی، سیاسی و اجتماعی سامان دهد؛

ج. بین دین و اندیشه دینی تفکیک ایجاد می‏کند، معرفت دینی را حکم‏الله تلقی نمی‏کند؛ و از اینجا است که بر ضرورت عصری سازی اندیشه دینی تأکید می‏شود. معرفت دینی مسلمانان و مجتهدان از اسلام، همواره در چارچوب شرائط تاریخی منظور می‏شود و تاریخ بخشی از هویت آن است لذا معرفت دینی نه صرفاً در ظرف تاریخ بلکه مقیّد به آن بوده و با تغییر شرائط نهادی جامعه و تاریخ، تغییر می‏کند

د. در این رویکرد دو چیز مانع تجدد در اندیشه دینی تلقی می‏شود:

 یکی اندیشه دینی رایج مسلمین و مجتهدین حوزه‏های اسلامی که با گفتمان فکری و زمینه‏های روحی و روانی ویژه خویش، رویکرد تجدد در اندیشه دینی را برنمی‏تابند؛

دوم، شرائط اجتماعی و ساختاری جوامع اسلامی که به سادگی امکان عصری سازی اندیشه دینی را فراهم نمی‏سازد و تا زمانی که مدرنیزاسیون بخش‏های گسترده‏تری از این جوامع را دربرنگیرد، گفتمان دینی مدرن پدید نمی‏آید

 ه. ویژگی دیگر این رویکرد عملگرایی و معطوف بودن تئوری به عمل است.

تجدد در معرفت دینی صرفاً ذهن گرایی و فلسفی‏اندیشی نیست بلکه به هدف تغییر وضعیت موجود مسلمین به وضعیت مدرن است.

به عبارت دیگر، مطابق رویکرد فوق قرائتی از اسلام مطلوب است که از آن ایدئولوژی برای عمل و به تناسب زمان تولید شود و قهراً ایدئولوژی‏ها به تناسب تاریخ مستمراً در حال تغییر بوده و رمز این تحول در اجتهاد نهفته است

تفاوت دو جریان غرب‏گرا و جریان تجدد دینی

 در رویکرد غرب‏گرایی و تجدد معمولاً در مواجهه و تقابل دین و تجدد، از باورهای دینی به نفع تجدد عقب‏نشینی می‏شود و نگران دین و سنت اسلامی نیست تا در چالشهای فکری و تمدنی به مقایسه، سنجش و توزین دست زند.

در حالی که رویکرد «تجدد دینی» برای دستیابی به ترقی و مدرنیت، غالباً به انکار صریح مبانی اعتقادی و آموزه‏های اسلامی روی نمی‏آورد بلکه به تناسب روش و مشربهای مختلف، می‏کوشد تفسیر و قرائت نوینی از دین ارائه دهد. این رویکرد بیشتر دل‏مشغول معرفت‏ها و دغدغه‏های زمانه است و تلاش می‏کند اسلام را با این دغدغه پیوند دهد؛ هر چند مبانی معرفتی و نوع روشی را که برگزیده است، چالشها و مشکلات معرفتی و اجتماعی فراوانی را به بار آورد

در آثار و نوشته‏هایی که از متجددین و غرب‏گرایان مسلمان باقی مانده است، استناد یا استدلال به متون دینی و یا تفسیر و قرائت خاصی از آن کمتر مشاهده می‏شود در حالی که رویکرد «تجدد دینی» بسیار از این روش سود جسته است. در چند دهه اخیر، آثار ایشان با محوریت بازنگری و تفسیر مجدد میراث اسلامی و با نام «قرائت­های مختلف از دین»، مملوّ از آموزه‏های دینی است؛

رویکرد تجددخواه، کمتر به نقد غرب و مدرنیته می‏پردازد در حالی که در رویکرد تجدد دینی این نقد تا حدودی برجسته است و شاید در این خصلت، خود وام‏دار مدرنیته باشد که به نقد خویشتن می‏پردازد.