زمینه‏های غرب‏گرائی در دنیای اسلام

زمینه‏های اجتماعی و سیاسی

 1-  نقش حکومت و قدرت

 2- تهاجم و اشغال‏گری غرب

 زمینه‏های فکری و فرهنگی

   1-  اعزام دانشجویان به غرب

   2-  تأسیس مراکز علمی و موسسات آموزشی جدید

   3- تبلیغ مبشرین مسیحی و هیأت‏های مذهبی اروپایی

   4- نقش کتب، مجلات، مطبوعات، و وسائل ارتباط جمعی

   5- رکود فکری جامعه اسلامی

حوزه‏های غرب‏گرائی در دنیای اسلام 

1- حوزه فلسفی و معرفتی (مکاتب فلسفی، نظریه‏ها، روش‏ها اعم از مدرنیته و پست مدرن)

 2- حوزه فرهنگی (عقائد و باورها، اخلاق و ارزش ها، رفتار و آداب و رسوم، ارتباطات و نمادها)

3- حوزه علم و تکنولوژی و رسانه ها

4- حوزه جامعه و سیاست (رویکرد لیبرالی در حوزه‏های سیاسی و اجتماعی، ناسیونالیسم در عرصه قوم‏گرایی و ملیت، و رویکرد سکولاریسم در حوزه جامعه و سیاست)

غرب گرائی در حوزه معرفتی و فلسفی

جریان‏های تجدد

 مهم‏ترین جریان‏های تجدد در دنیای اسلام:

 1. لیبرالیسم

 2. سکولاریسم

 3. ناسیونالیسم

4. ماتریالسم

 5. سوسیالیسم

6. ساینتیسم و پوزیتیویسم

7. اومانیسم

8. اگزیستانسیالیسم

9. فمنیسم

10. هرمنوتیک

11. پدیدارشناسی

لیبرالیسم در جهان عرب

در رویکرد لیبرالیسم هستی فرد مقدم بر جامعه و نهادها و ساختارهای آن است و به تعبیر آنتونی آربلاستر، برای فرد ارزش اخلاقی والاتری از جامعه یا هر گروه و جمعی قائل می‏شود. حقوق و خواسته‏های فرد مقدم بر حقوق و خواست‏های جامعه قرار دارد

لیبرالیسم خواهان حمایت از حقوق و آزادی‏های فرد در مقابل دولت و افکار عمومی است

 1- رفاعه طهطاوی

رفاعة طهطاوی (1801 - 1873) نقش برجسته‏ای در نیمه نخست قرن نوزده در عرصه تحول فرهنگی و ترویج برخی آموزه‏های لیبرال دمکراسی داشته‏اند

تألیف دو کتاب به نام‏های «تخلیص (خالص کردن) الأبریز (طلای خالص) فی تلخیص (خلاصه کردن) باریز» (سال 1834) و «مناهج الألباب المصریه فی مباهج الآداب العصریه» (سال 1869) توسط طهطاوی و ترویج اندیشه آزادی و قانون اساسی در مصر  

ترویج مفاهیم جدیدی از قبیل ملت، وطن، حریت، جمهوریت بر اساس ظواهر نصوص دینی در مصر توسط طهطاوی.

ترجمه و شرح اصول و عقائد لیبرال دموکراسی فرانسه به صورت جدی در دستور کار طهطاوی قرار گرفت تا از این طریق مصریان بلکه جوامع اسلامی را با اندیشه‏های نو آشنا کند. محدودیت حکومت و سلطه پادشاه به وسیله قانون و اینکه سیاست فرانسویان همان «قانون مقید» است و نیز مبتنی بودن قوانین آنها بر حقوق طبیعی برخاسته از عقل نه الهام از کتب دینی، آموزه‏هایی است که طهطاوی آنها را برجسته می‏کند

او مواد و قوانین اساسی فرانسه را برخاسته از تدبیر عقلانی آنها برای ایجاد عدل و انصاف به عنوان مبنایی برای آبادانی کشورشان ارزیابی کرده و اظهار می‏دارد: «و ان کان غالب ما فیه لیس من کتاب الله تعالی و لامِن سنّة رسوله»

رویکرد طهطاوی به غرب مملوّ از خوشبینی به علوم و فنون و نظام‏های سیاسی و اجتماعی آنها است و آن را به عنوان الگویی برای رشد و ترقی مطرح می‏کند و نیز بعد استعماری و بخصوص پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن برای جوامع اسلامی از توجه خاصی برخوردار نیست

2- احمد لطفی السید

دیگر شخصیت‏های تأثیرگذار در جریان لیبرالی می‏توان به احمد لطفی السید(1872 - 1963) اشاره کرد

او  سردبیر مجله «الجریدة» بود و این مجله سخنگوی جریان روشنفکری لیبرال محسوب می‏شد و بیشتر روشنفکران معاصر این دوره از قبیل محمد حسنین هیکل، طه حسین وسلامه موسی نخستین آثار خود را در این روزنامه منتشر کردند

احمد لطفی السید(1872 - 1963)آزادی سیاسی را برترین نمونه حقوق طبیعی انسان و جوهره جامعه سیاسی می‏داند. او معتقد است که منافع و حقوق فردی نباید به نام پاسداری از مصالح جمعی محدود شود و از این رهگذر اقتدار دولت باید به حداقل برسد.

لطفی السید حکومت و احکام سیاسی را وقتی مشروع می‏داند که از پشتوانه رأی آزاد مردم برخوردار باشد و اتفاق آزادانه همگانی قانون را برای حکومت و افراد الزامی خواهد کرد

3- قاسم امین

قاسم امین (1865 - 1908) از شاگردان عبده، در فرانسه با آراء روسو، جان اسوارت میل و هربرت اسپنسر آشنا شد. تنها راه نجات از عقب‏ماندگی را پیروی از تمدن غربی و تعلیم وتربیت آن‏ها می‏داند و اظهار می‏دارد که محال است شاهد اصلاح جامعه باشیم مگر آنکه بر اساس علوم و معارف عصر جدید جامعه را تأسیس نماییم.

مهم‏ترین اندیشه قاسم امین، آزادی زنان بود و در این باره «محرّر المرأة» لقب گرفت

استدلال او در کتاب «تحریر المرأة» (سال 1899) با استفاده از نصوص اسلامی بر تساوی حقوق زن و مرد. ایشان با استفاده از آیات قرآن و احادیث نبوی بر آزادی بی‏حجابی زنان استدلال می‏کند و حجاب را نه از اسلام بلکه امری بیرونی و نوعی بدعت در اسلام تلقی کرد.

 از نظر او علت اساسی انواع مظالم بر زنان بلکه علت اساسی مفاسد اخلاقی و عقب‏ ماندگی، استبداد سیاسی است که روح استبداد را در همه ارکان جامعه نهادینه کرده است لذا مهم‏ترین راه خروج از این بن‏بست را حریت و آزادی سیاسی معرفی می‏کند؛ همان راهی که غرب رفته است

او با استناد به تاریخ اسلام مدعی است که نمی‏توانیم یک نظام سیاسی را در تاریخ اسلامی مشاهده کنیم جز خلافت و سلطنت مطلقه اما اثری از مظاهر نظام سیاسی دموکراسی به معنای حقیقی در آن وجود ندارد