جریان شناسی سکولاریسم در دنیای اسلام

1. از جهت مبانی و دیدگاه نظری 

2. از جهت اندیشه اجتماعی

3. از جهت روش شناسی

4. از جهت اهداف و عملکرد

1. مدعیات جریان سکولار در دنیای اسلام

سکولارها بر این باورند که قرآن مسؤولیت پیامبر را "مبلغ عن اللَّه و داعی الی اللَّه" دانسته
است نه حاکم و زمامدار و شریعت اسلامی روابط مردم با همدیگر را تنظیم می‏کند؛ چنین چیزی
نمی‏تواند بنیانگذار حکومت و نظام آن باشد. حکومت نیازمند برنامه تفصیلی و دقیق است.
چنین برنامه‏ای نزد اسلامگرایان دیده نمی‏شود. ما منکر رییس حکومت بودن پیامبر اکرم نیستیم اما این ناشی از نص الهی نبوده بلکه ناشی از آن است که او بنیانگذار جامعه اسلامی بوده است

احمد نایل (نویسنده مصری) "عَلمانیت" را به معنای غیر دینی می‏داند نه بی‏دینی و آن را با "عِلمانیت" یا سیانتیسیزم متفاوت می‏داند. اما میان علم‏گرایی و عَلمانیت ارتباطی وثیق قایل است همچنان که به لیل توجه فلسفه‏های مادی به عالم خارجی و محسوس میان علمانیت و فلسفه‏های مادی نیز ارتباط قایل است.

وی علمانیت را از مشکلات مسلمانان نمی‏داند چون به نظر وی در اسلام نه حاکمیت روحانی و قدسی وجود دارد و نه مقامات و شخصیتهای قدسی و علمانیت نیز یعنی زدودن قدسیت از حیات اجتماعی. وی
علمانیت را دارای بعد ایجابی نمی‏داند بلکه آن را تنها دارای حیثیت سلبی می‏داند یعنی سلب اعمال نظر و تقنین به نام خدا و بهترین معادل آن را در عربی السلطة الزمنیة (یعنی حاکمیت دنیایی و زمانمند) می‏داند.

صادق جلال عظم کتابی دارد با نام العلمانیة و المجتمع المدنی

جلال عظم از مدافعان پرآوازه و پراطلاع علمانیت در دنیای عرب است. وی اهل سوریه است و آرای
وی همواره مورد توجه بوده است. مسؤولیت فعلی وی ریاست بخش تحقیقات فلسفی و اجتماعی در دانشگاه دمشق است. از وی آثار متعددی چون "ذهنیة التحریم" و "دفاعاً عن المادیة و التاریخ" انتشار یافته است

از نظر صادق جلال عظم علمانیت در معنای حداقلی آن نتایج زیر را در بر دارد:

- بی‏طرفی مثبت حکومت نسبت به اقلیتهای دینی، مذهبی و قومی‏

- توانایی شمول در جوامع برخوردار از انواع تکثرها

- مستقل بودن زندگی عمومی جامعه از تحمیلات حکومتها بر اساس دین رسمی‏

- برابری شهروندان در مقابل قانون و نیز در تحصیل فرصتهای اشتغال و پیشرفت، آزادیها و
... بی‏توجه به نوع تمایلات و گرایشهای دینی آنان‏

- آزادی عقیده و بیان‏

در پاسخ به سؤالاتی از قبیل اینکه آیا اسلام با تجدد [= مدرنیته‏] یا دموکراسی یا علمانیت یا علم جدید و فن‏آوری پیشرفته سازگار است یا نه وی می گوید: واقعیت آن است که اگر نگاه مکتبی [= دگمایی یا اعتقادی‏] داشته باشیم از اسلام جواب نه می‏گیریم اما اگر نگاه تاریخی داشته باشیم و اسلام را از ابتدا تا کنون و در بستر تاریخ و تطبیقهای عینی ببینیم جواب آری است حتی در ایران اسلامی نیز علی‏رغم آنکه امامت شیعی، مقتضی ایجاد حکومتی چون خلافت است اما عملاً - و حتی برای اولین بار در تاریخ ایران
آیت‏اللَّه‏های ایران، نظامی جمهوری تأسیس کردند و این آیت‏اللَّه خمینی است که به موزه‏های علوم دینی نهیب می‏زند که نباید به دروس معمول حوزوی بسنده کنید.

از نگاه وی مفهوم خصوصیت‏گروی: (الخصوصیة در برابر العالمیة = جهانی شدن، Gelobelisation   است‏) مفاهیمی چون حقوق انسان، دموکراسی، مدرنیسم هر چند ریشه‏ها و خاستگاههای اروپایی آشکاری دارند اما به مفاهیمی جهانی و فراگیر تبدیل شده‏اند که نوعی مرجعیت یافته‏اند. از این‏رو صوصیت‏گروی [در پی بومی کردن بودن‏] در حرکتهایی چون حقوق بشر اسلامی، حقوق بشر چینی، حقوق بشر هندویی، حرکتهایی تاکتیکی، راه حلهای موقت و بلکه تنها واکنشهایی انفعالی هستند.

به واقع حتی مفهوم خصوصیت‏گروی برگرفته از تلقینهای غربی است، چه اسلام چون مسیحیت به شدت مطلق‏گرا و جهانی‏گرا است و گرایشهای خصوصی‏گروی را برنمی‏تابد.  خصوصی‏گروی چه بسا پوششی است برای توجیه رفتارهای مخالف حقوق بشر و غیر دموکراتیک. مفاهیمی چون اصالت، هویت، تراث و ... همه در چارچوب همین حرکتهای خصوصی‏گروانه می‏گنجد.

2. مبانی نظری جریان سکولار

3. روش‏شناسی اندیشه سکولارهای مسلمان

سکولارهای مسلمان برای تفکیک دین از سیاست به شیوه‏های گوناگونی استدلال کرده‏اند:

1. استدلال از راه نقد و رد ادله عقلی و نقلی عالمان دینی مبنی بر سیاسی و حکومتی بودن اسلام، مثل روشی که علی عبدالرازق داشته است. در این روش تلاش می‏شود سیاسی بودن را از اساس از اسلام نفی کند (نه در قرآن، نه در سنت و نه خود پیامبر سیاسی نبوده‏اند). ‏ 

2. استدلال با توجه به این نکته که در اسلام اعم از قرآن و سنت، نظام سیاسی بیان نشده است بلکه تنظیم و تدبیر امور سیاسی را به عهده خود مردم گذاشت تا با حفظ یک سلسله حدود کلی عام مثل امر به عدل و احسان، نهی از فحشاء و منکرات، هرگونه که خواستند عمل کنند. مثل نظر طه‏حسین‏ (طه حسین، الفتنة الکبرى (عثمان)، ص 24). پس از این جهت بین اسلام و مسیحیت فرقی نیست همانطوری که مسیح چنین گفت: «کار قیصر را به قیصر واگذارید و کار خدا را به خدا» (همان، ص 24 – 25).

3. استدلال براین که سیاست امری تغییرپذیر و متأثر از شرائط بیرونی و نیازمند جرح و تعدیل است در حالی که دین امری ثابت و جاودانه است و بین این او رابطه ای نیست (مثل استدلال خالد محمد خالد). دین همان نبوت و هدایت است نه حکومت و سلطنت، جدایی آن از سیاست بهترین عامل بقاء خلوص و طهارت آن می‏باشد.

4. استدلال از جهت کارکردها و پیامدها

به عنوان مثال از نظر صادق جلال عظم علمانیت در معنای حداقلی آن نتایج زیر را در بر دارد:

- بی‏طرفی مثبت حکومت نسبت به اقلیتهای دینی، مذهبی و قومی‏

- توانایی شمول در جوامع برخوردار از انواع تکثرها

- مستقل بودن زندگی عمومی جامعه از تحمیلات حکومتها بر اساس دین رسمی‏

- برابری شهروندان در مقابل قانون و نیز در تحصیل فرصتهای اشتغال و پیشرفت، آزادیها و
... بی‏توجه به نوع تمایلات و گرایشهای دینی آنان‏

- آزادی عقیده و بیان‏

5. استدلال از راه جهانی شدن (العالمیه) مفهوم و نظام سکولار و سایر مفاهیم نظیر حقوق بشر و دموکراسی در مقابل بومی گرائی (الخصوصیه) لذا ایده حکومت دینی در مقابل مفهوم عام و جهان شمولی مثل حکومت سکولار جزء بومی گرائی که امروزه جواب نمی دهد و موضعی انفعالی خواهد بود.

صادق جلال عظم در این باره می گوید:

از نگاه وی مفهوم خصوصیت‏گروی: (الخصوصیة در برابر العالمیة = جهانی شدن، Gelobelisation   است) مفاهیمی چون حقوق انسان، دموکراسی، مدرنیسم هر چند ریشه‏ها و خاستگاههای اروپایی آشکاری دارند اما به مفاهیمی جهانی و فراگیر تبدیل شده‏اند که نوعی مرجعیت یافته‏اند. از این‏رو صوصیت‏گروی [در پی بومی کردن بودن‏] در حرکتهایی چون حقوق بشر اسلامی، حقوق بشر چینی، حقوق بشر هندویی، حرکتهایی تاکتیکی، راه حلهای موقت و بلکه تنها واکنشهایی انفعالی هستند.

به واقع حتی مفهوم خصوصیت‏گروی برگرفته از تلقینهای غربی است، چه اسلام چون مسیحیت به شدت مطلق‏گرا و جهانی‏گرا است و گرایشهای خصوصی‏گروی را برنمی‏تابد.  خصوصی‏گروی چه بسا پوششی است برای توجیه رفتارهای مخالف حقوق بشر و غیر دموکراتیک. مفاهیمی چون اصالت، هویت، تراث و ... همه در چارچوب همین حرکتهای خصوصی‏گروانه می‏گنجد.

6. تحریف حکومت پیامبر از حکومت دینی به حکومت عرفی

می گویند: ما منکر رییس حکومت بودن پیامبر اکرم نیستیم اما این ناشی از نص الهی نبوده بلکه ناشی از آن است که او بنیانگذار جامعه اسلامی بوده است