-
محمد عابد جابری
-
(مقاله: نگرشی واقعگرایانه بر عقل اثباتگرا در فرایند میراث فکری وحی و خیزش تمدنی دکتر لؤی صافی)
متفکر دیگری که عقل پوزیتویستی غربی را دست مایه نقد عقل عربی ساخته، محمد عابد جابری است. وی منادی تأسیس دوباره عقل عربی بر مبنای واقعیت حسی و اجتماعی غربی است
جابری بر آن است که «علم به منبع دیگری برای عقل و قواعد عقلی، جز واقعیت، ایمان ندارد». واقعیتی که جابری، منبع قواعد عقل میداند، واقعیتی کلّی نیست، بلکه واقعیت مادی محسوس است
جابری می گوید: «تنها، تجربه میتواند در مسئله مطابقت، که همان تحقق تجربی است فصل الخطاب باشد، عقلانیت معاصر، همان عقلانیت تجربی است و نه عقلانیت تأملی که پیشترها اعتبار داشت»
«فلاسفه در گذشته به عقل به عنوان محتوا مینگریستند (قوانین عقل در اندیشه ارسطو، اندیشههای فطری در اندیشه دکارت و چهره زمان و چهره مکان و مقولات در اندیشه کانت)، اما اکنون تحول و پیشرفت علم به ظهور نظریات جدیدی در باب عقل انجامیده، که عقل را به وصف ابزار و فاعل مینگرد و نه جز آن. عقل در انگاره علمی معاصر از مبادی نیست، بلکه توانایی انجام اقداماتی براساس مبادی است. عقل در انگاره جدید اساسا، فعالیتی منظم است و به تعبیر بهتر بازیای براساس قواعد است»
در تحلیل ساختار عقل عربی به این کشف دست مییابد که «نگره هنجاری به اشیاء بر عقل عربی حاکم است»
می گوید: «مقصود ما از هنجارگرایی، رویکردی در اندیشه است که مکان و جایگاه اشیاء را در منظومه ارزشهایی که این اندیشه آنها را مرجع و مبنای خود قرار داده، جستوجو میکند. این رویکرد، در مقابل رویکرد واقعگرایی است که در جست و جوی مؤلفههای ذاتی اشیاء و در پی کشف عناصر جوهری آنها است. نگره هنجارگرا، نگرهای تقلیلگرا است. هرچیزی را در ارزشش و در نتیجه در معنایی که شخص (جامعه و فرهنگ) دارای چنین نگرهای برآن میپوشاند، خلاصه میکند، اما واقعگرایی، نگرهای تحلیلی ترکیبی است که عناصر اساسی اشیاء را تحلیل میکند تا ساخت آن را به شکلی که عناصر جوهریاش را بروز دهد، بازسازی کند»
از این رو جابری به معجمهای لغت پناه میبرد تا معنای عقل عربی و دلالتهای آن را جستوجو کند و در این معجمها، دلالتهای واقعگرایانه بیابد. جابری از پس این جستوجو میگوید: آری میتوانیم از میان دلالتهای مختلف کلمه «عقل» و کلمات دیگری که به معنای آن است، معنایی را لمس کنیم که میتوان با نظام و تنظیم ربط داد، اما حتی در این حالت نیز بُعدِ ارزشی، حضوری دائمی دارد؛ زیرا نظام و تنظیم در استعمال متداول کلمات عربی یاد شده همواره به رفتار و سلوک بشری توجه دارد نه به طبیعت و ظواهر طبیعت. از این رو میتوان گفت: «عقل» در انگارهای که زبان لغت نامه عربی منتقل میکند، همواره به ذات و حالات و وجدانی و احکام ارزشی آن مرتبط است
عیببزرگی که جابری بر عقل عربی میگیرد، این است که این عقل احکام متعالی و ارزشی کلی را حفظ میکند و تقلیل احکام خود به مجموعهای از احکام تجربی ـ یعنی به عقل اثباتگرا (پوزیتیویستی) ـ را آن گونه که عقل غربی بدان تن داد و جابری آن را معیار داوری و نقد عقل عربی قرار داده ـ بر نمیتابد
-
پیشگامان بیداری اسلامی
-
سید جمالالدین اسد آبادی (1254 - 1314 ق)
1- سید جمالالدین اسد آبادی یکی از بنیانگذاران جنبش بیداری عرب؛
2- گسترش نهضت ضد استعماری و حس وطن دوستی در قرن سیزدهم مصر مدیون رهبری او و شاگردانش؛
3- به تعبیر مالک بن نبی اندیشمند مغربی، اگر چه سید جمال طرح کامل انقلابی را به مسلمانان ارائه نداد اما ارزش اساسی حرکت او در روحیه آرمان خواهانهای نهفته بود که توانست بذر آن را در شرق و غرب بیافشاند لذا همه ما مدیون او هستیم؛
4- عوامل انحطاط جوامع اسلامی:
الف) اختلاف و تفرقه بین مسلمین؛
او علت این تفرقه را در گسست عقاید دینی مسلمین از رفتارشان میداند
ب) فاصله گرفتن مسلمانان از عقاید صحیح اسلام و ابتلاء به خرافات و پیرایههایی که به نام دین، بخصوص از ناحیه خلفاء جور وعلماء سوء درباری ترویج میشد؛
ج) انحطاط عملی و اخلاقی جامعه؛ لذا رسوخ اخلاق رذیله در افراد جامعه را باعث نابودی آن و تسلط بیگانگان میشمارد
د) عقبماندگی علمی و توقف کاروان تمدن اسلامی؛
او علت این انحطاط را در انحطاط سیاسی جهان اسلام میبیند. یعنی همزمان با شروع انحطاط سیاسی، انحطاط علمی هم آغاز گردید
5- دین و سیاست از نظر سید جمال الدین
أ- یکی از ویژگیهای متدولوژیک او در دعوت مسلمانان به بیداری اسلامی، استفاده وسیع از آیات قرآن کریم و روایات پیامبر گرامی اسلام در پیامها و مقالات خویش است. بسیاری از مقالات «العروةالوثقی» مصدّر به آیات قرآن و مستند به آنها جهت احیاء تفکر دینی در حوزههای مختلفی سیاسی و اجتماعی است
ب- اسلام، حکومت کسی را که صاحب ولایت بر تنفیذ احکام الهی نباشد به رسمیت نمیشناسد و آن را نفی میکند.
ج- همانطوری که اسلام دین دعوت به عالم ملکوت و امور معنوی است، تنظیم کننده حیات اجتماعی و تعاملات مدنی هم میباشد.
د- اسلام حدود معاملات و حقوق کلی و جزئی افراد را بیان فرموده و شرایط حکومت بر مردم را تعیین نموده است و در حقیقت حکومت مورد نظر اسلام، حکومت شریعت و قانون اسلام است.
6- اسلام و تجدد از منظر سید جمال الدین
أ- عدم سازش با نظریهها و مکاتبی که به ستیز با دین و دیانت میپرداختند لذا کتاب «نیچریه» او به هدف مقابله با طبیعتگرایی که ملازم با انکار الوهیت بود، نوشته شد؛
ب- نمونهای از مقابله با افکار الحادی غرب (در کتاب نیچریه):
او در این کتاب بر شخصیتهای برجسته تمدن جدید غرب از قبیل ولتر و روسو میتازد که آنها «قبر اپیکور کلبی را نبش کرده عظام بالیه ناتورالیسمی را احیاء نمودند و تکالیف را برانداختند و تخم اباحت و اشتراک را کاشتند و آداب و رسوم را خرافات انگاشتند و ادیان را اختراعیات انسان ناقصالعقل پنداشتند و جهراً به انکار الوهیت و تشنیع انبیاء پرداختند».
ج- او سه مذهب سوسیالیسم، کمونیسم و نهیلیسم را به علت آنکه هدف هر سه نفی مبادی متافیزیکی و توجه تام به طبیعت و مادیگرایی است، به یکسان محکوم میکند؛
د- او تمدن غرب را تمدنی جهانی و گریزناپذیر نمیداند تا هیچ چارهای از ورود به مدرنیته نبیند، بلکه آن را تمدنی برای غرب و مربوط به همان کشورهایی ارزیابی میکند که در آن پدید آمد:
«... کلُّ ما یسمّونه تمدّناً وهو فی الحقیقة تمدنٌ للبلاد الّتی نشأ فیها علی النظام الطبیعة و سیر الأجتماع الأنسانی» (هر آنچه را که با نام تمدن یاد میکنند در واقع تمدن همان سرزمینهائی است که مطابق نظام طبیعت و حرکت جامعه انسانی در آن به وجود آمدهاند.)
ه- خطر غربزدگی
غربزدگان الفاظی از قبیل آزادیخواهی، وطنپرستی و قومیتگرایی را یدک میکشند و خودشان را زعماء حریت میشمارند و برخی از ایشان فقط در نوع لباس و مسکن و خوراک و امثال آن از غرب تقلید نمودن و تجربه تاریخی نشان داده است که اینان خود از عوامل نفوذ بیگانگان بودند؛
و- علوم غربی
علوم و آثاری که از تجدد برخاسته است و روش بهرهگیری از آنها یکسره مورد قبول سید جمالالدین نبود بلکه او از سوء بهرهگیری این علوم و پیامدهای آن مینالد: «والعلوم الجدیدة لسوء استعمالها رأینا ما رأینا من آثارها»
7- تأمّل در متدولوژی سید جمال نشان میدهد که او حساسیتی مناسب شخصیت خویش را در روشها و ابزار بکار نگرفت. همکاری و مجالست او با برخی از شخصیتهای مسیحی و یهودی یا ارتباط موقت با برخی از انجمنهای سری، نقاط آسیبپذیر نهضت او بود زیرا برخی از این افراد با به چنگ آوردن رسانه مکتوب، خود زمینهساز جریانهای انحرافی از قبیل ناسیونالیسم عربی و اندیشههای سکولاری شدند
-
شیخ محمد عبده (1266 - 1323 هـ )
1- درخشش عبده و حضورش در حوزه مسائل سیاسی و اجتماعی مدیون رهنمودهای سید جمال؛
2- حضور در فرانسه به دعوت استادش سید جمالالدین و مشارکت در انتشار العروةالوثقی؛
3- بعد از تعطیلی نشریه فوق درصدد برآمد تا با وساطت برخی از دوستانش نظر مقامات انگلیسی را برای بازگشت خویش به مصر جلب کند لذا مطابق اظهار نظر تذکرهنویسان در این باره، او به انگلیسیها تضمین داده بود که از فعالیتهای سیاسی اجتناب خواهد کرد و به فعالیتهای علمی، تربیتی و اصلاحی خواهد پرداخت. لذا عبده تا پایان عمر، تلاش خود را صرف اصلاح فکری و تربیتی در مصر کرد و از اصطکاک سیاسی با دولت انگلیس پرهیز نمود و همین منشأ اختلاف نظر بین او و سید جمال شد
4- عبده شخصیتی فرا ملّی در خارج از مرزهای مصر؛
در سوریه شخصیتهای برجسته سوری از قبیل شکیب ارسلان، رشید رضا، عبدالقادر مغربی، کرد علی، جمالالدین قاسمی، عبدالقادر بیطار و... از مریدان او بودند. همچنین عبده از طریق مجله المنار که توسط رشیدر ضا منتشر میشد، توانست بر آفریقای شمالی هم تأثیرگذار باشد. شیخ محمدبنخوجه در الجزایر از یاران اصلاحات عبده است. تونس و مراکش هم تحت نفوذ اندیشههای عبده قرار داشتند
5- عبده و اندیشه دینی
أ- به اعتقاد عنایت و نیز از قرائن چنین برمیآید که عبده در رویکرد اصلاحی خود در حوزه اندیشه دینی علاوه بر متأثر بودن از آراء حکماء اسلامی همچون فارابی، ابن سینا و ابن رشد، از متفکرین غربی هم تأثیر پذیرفته است
ب- ارادت او به «هربرت اسپنسر» و «لئون تولستوی»، و ترجمه کتاب «تربیت» اسپنسر به عربی، و بهرهگیریاز آموزههای آن در نوسازی نظام آموزشی، همچنین الهام گرفتن از رویکرد اصلاح دینی تولستوی و تقدم تربیت اخلاقی در اصلاح اجتماعی و پرهیز از خشونت و زور.
در نامه خود به تولستوی چنین اظهار داشت که تو افق تازهای در برابر ذهن ما گشودی و حجاب تقلید را زدودی
«فرانسوا پیرگیوم گیزو» از دیگر متفکرین اروپایی است که عبده در ایده ارتباط اصلاح فکر دینی و اصلاح نظام سیاسی و اجتماعی متأثر از کتاب او «تاریخ تمدن اروپا» است
ج- عبده یکی از اهداف خود را اصلاح دینی و آزادی فکر از قید تقلید معرفی کرده است
د- عبده برای اصلاح اندیشه دینی بر ویژگیهائی از قبیل آزاداندیشی، تقلیدگریزی، دینشناسی به شیوه سلف و پیشینیان (قبل از پیدایش اختلاف)، بازگشت به سرچشمههای نخستین معرفت دینی و فهم و بازشناسی آن برحسب موازین عقل بشری تأکید میکرد.
ه- مهمترین دغدغه او احیاء عقل و اعتبار استقلالی آن در معرفت دینی است. اصلاح اندیشه دینی به عنوان مهمترین و نخستین گام بیداری اسلامی از نظر عبده با محوریت جایگاه عقل آغاز میشود
و- محمد عمارة اندیشمند معاصر مصری، سه نکته کلیدی را در اهمیت و نقش عقل از دیدگاه عبده این چنین بیان میدارد:
1- در حوزه تفسیر قرآن که نخستین و اساسیترین کتاب دین است، باید اقوال مختلف مفسرین گذشته را کنار گذاشت زیرا بیان این اقوال تفسیر نیست. شأن عقل، شأن فهم و تفسیر قرآن است که باید با حفظ شرائط خاصی مثل علم به لغت، آشنایی با اسلوب قرآن، آشنایی با احوال و اطوار بشر، علم به سیره پیامبر و...، و به قصد هدایت از این کتاب الهی، به تفسیر آن همت گماشت
2- عقل مهمترین قوه از قوای انسانی است و کتاب تکوین برای مطالعه عقل است و هیچ صفحهای از آن، برای ورود و تأمل عقل نظری ممنوع و محظور نیست. تنها چیزی که قلمرو عقل را تعیین میکند فطرت است نه نصوص مأثوره
3- - عبده بین نصوص قرآن و سایر نصوص مأثوره اینگونه تمایز قائل میشود که در روایات به جهت عدم اطلاع ما از وضعیت راوی مگر در حدّ تقلید از گفتههای دیگران، باید این روایات را بر قرآن عرضه کنیم، اگر موافق کتاب بود اخذ نماییم و اگر مخالف آن بود راهی برای تصدیقش نداریم. اما روایاتی که نه موافق قرآن است و نه مخالف آن باید بر عقل عرضه کرد که در این حوزه، عقل میدان مفتوحی دارد
با توجه به تجلیلی که عبده از منزلت و نقش عقل دارد، محمد عمارة رویکرد او را «سلفیت عقلانی» مینامد که متمایز از «سلفیت نصوصی» است. در سلفیت نصوصی، جایگاه روایات مأثورة برتر از عقل است در حالی که عبده این نظر را قبول ندارد و برای عقل مکانت برتری قائل میشود
شرب عقلانی عبده آفاق جدیدی را به رویش باز کرد که خالی از آفات هم نبود، اینکه تنها فطرت میتواند حوزه فعالیت عقل را ترسیم کند و نه نصوص و یا این نظر که قرآن در حوزه قواعد خلقت و قوانین هستی ساکت است و سکوت او زمینه جمع نصوص قرآنی و دانش بشری را فراهم میکند، به نظر سخن سادهلوحانهای مینماید که تأمّلات قرآنی و حتی صریح نصوص مأثوره روایی با کلیت آن سازگار نیست
به نظر میرسد که نظریه عبده درباره نسبت جهان هستی با نصوص قرآنی و در نتیجه نسبت علم و دین زمینه مستعدی را برای پیدایش یا پذیرش علم سکولار پدید میآورد. عبده برای احیاء اندیشه دینی که آن را تنها راه اصلاح جامعه اسلامی میداند، تنها راه ممکن را عرضه نمودن منابع نخستین دینی بر موازین علمی و عقل بشری معرفی مینماید.([1]) حتی معانی روایات از نظر او اصل حاکم نیستند بلکه تشخیص عقل برحسب مصالح و مفاسد و نیازهای موجود جامعه اسلامی دلالت روایات را تمام میکند. اگر مقصود عبده از «موازین علمی و عقل بشری» دانش و تجارب بشری باشد این معیار خود معمولاً در بند قرائتهای عصری مختلف گرفتار بوده و نیازمند موازین ثابت دینی و عقلی است، علاوه بر اینکه در عرصه شریعت و فقه وحقوق، تجارب بشری هر چند مفید است اما میزان و معیار نخواهد بود.
[1]. الاعمال الکاملة، الجزء الثانى، ص 310.عبده برای جمود اندیشه دینی مسلمانان عوامل زیادی را بر شمارد که مهمترین آنها عوامل سیاسی است. خلفاء عباسی به شدت مورد انتقاد او قرار میگیرند که چگونه اسلام و امت اسلامی را تباه کردهاند، در اینجا است که او نفرت خود را از سیاست اعلام میدارد «اعوذ بالله منالسیاسة و من لفظ السیاسة و من کل حرف یلفظ من کلمةالسیاسة ومن کل خیالٍ یخطر ببالی منالسیاسة و من کل ارضٍ تذکر فیها السیاسة و من کل شخص یتکلم او یتعلم او یجن او یعقل فیالسیاسة ومن ساس و یسوس و سائس و مسوس»، مقصود او از این سیاست، سیاست حاکمان ظالم است
نکاتی درباره معماری منازل در مناطق جنوب کشور
دبستان دکتر محمود افشار
دبستان هدایت
روش مذاکره قدرتهای بزرگ
سفرنامه قونیه 3
سفرنامه قونیه 2
سفرنامه قونیه
انساندوستی!
رابطه علم و تهذیب نفس
عدم ورود دین داران به عرصه های مهم و پیامدهای آن
[عناوین آرشیوشده]
بازدید دیروز: 130
کل بازدید :441791
اندکی از آنچه ذهن ما را پر کرده ... طلبه حوزه علمیه خادم اهل بیت علیهم السلام
رادیو معارف [102]
تفسیر نور [73]
شبکه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف [202]
پایگاه آیت الله سیستانی مدظله العالی [136]
پایگاه آیت الله مکارم [193]
پرسمان [101]
مکتب السید محمد باقر المهری [120]
فرهنگستان زبان فارسی [285]
الغدیر(اشکنان) [182]
[آرشیو(10)]
معضلی به نام دانشگاه آزاد
کمک
شب عید
وحدت
سیزده به در...س
بهار من نیامد
9 ربیع
عشق
سفرنامه عمره 1386
. کشکو ل
اشعار
بهار 1387
زمستان 1386
پاییز 1386
بهار 1386
پاییز 1385
فروردین 91
بهمن 90
دی 90
مهر 90
تیر 90
خرداد 90
اردیبهشت 90
اسفند 89
دی 89
آذر 89
مهر 89
خرداد 89
آبان 88
تیر 88
فروردین 88
بهمن 87
شهریور 87
تیر 86
خرداد 86
بهار 91
تابستان 91
پاییز 91
زمستان 91
بهار 92
پاییز 92
زمستان 92
بهار 93
زمستان 94
تابستان 95
بهار 97
پاییز 97
آب وآتش
یک روحانی
دولت عاشقی(کبوتر بین الحرمین)
تا آسمان
حامد
میثم رشیدی
دانشناپذیر
استاد بابایی(رئیس انجمن قلم حوزه)
منتظرم تاکه اوبرگردد
فانوس
آینه جادو(سید ابوالفضل محمدی)
کیمیای قلم
حدیث نفس
انتظار(محمد علی پناهی )
خلوت دل
نازترین احساس
مکتب امام صادق علیه السلام
گریبان فطرت
مهرستان
کلبه عاشقی
دانلود دانلود نرم افزار و مقاله